CESARSTWO BIZANTYJSKIE Istnieją spory i dyskusje wokół początków istnienia cesarstwa bizantyjskiego. Wynikają one z tego, że państwo to stanowiło naturalną kontynuację cesarstwa rzymskiego pod względem politycznym, gospodarczym i kulturalnym. Stopniowe zmiany, które ukształtowały cesarstwo bizantyjskie, odbywały się na przestrzeni długiego okresu (najogólniej rzecz biorąc podaje się tutaj przedział między IV a VII wiekiem), stąd też badacze podają różne daty dla określenia początków istnienia cesarstwa. Niewielka grupa badaczy za początek istnienia cesarstwa bizantyjskiego uznaje rok 293 n.e., kiedy to cesarze Dioklecjan i Maksymian pierwszy raz podzielili cesarstwo rzymskie na część wschodnią i zachodnią. Ustalony przez nich podział, mimo że niektórzy z ich następców byli jedynowładcami nad całym imperium, z niewielkimi zmianami utrzymał się do upadku zachodniego cesarstwa w 476. Pogląd o takim początku cesarstwa bizantyjskiego przyjmuje z pewnymi zastrzeżeniami np. Oktawiusz Jurewicz w Historii literatury bizantyjskiej (Warszawa 1984). Wychodząc z kryterium dynastycznego, za pierwszego władcę cesarstwa uznaje się Konstantyna Wielkiego, panującego od 306. Konstantyn podniósł chrześcijaństwo do rangi religii państwowej i przeniósł stolicę cesarstwa rzymskiego z Rzymu do Bizancjum. W rozmaitych źródłach listę władców bizantyjskich podaje się właśnie od Konstantyna ( np. w angielskiej wikipedii) i jest to o tyle istotne, iż właśnie to imię najczęściej nosili władcy bizantyjscy, uznający się za bezpośrednich spadkobierców Konstantyna Wielkiego Wiele opracowań początek istnienia cesarstwa bizantyjskiego wiąże z dziejami Konstantynopola, założonego w miejscu istnienia dawnej kolonii greckiej Bizancjum, od której wywodzi się także nazwa samego cesarstwa. Wśród opracowań preferujących takie ujęcie można wyszczególnić takie, które kładą akcent na założenie samego miasta przez Konstantyna Wielkiego w 324, lub też takie, które akcentują ustanowienie w nim stolicy cesarstwa rzymskiego (330. Takie ujęcie proponuje np. Cyril Mango, autor wydanej w Polsce Historii Bizancjum (Gdańsk 1997). Niektórzy badacze początek istnienia cesarstwa bizantyjskiego wiążą z politycznym podziałem cesarstwa rzymskiego po śmierci Teodozjusza Wielkiego w 395, kiedy to miejsce jednego władcy całego imperium zajęli dwaj równorzędni cesarze, stojący na czele dwóch części państwa - wschodniej i zachodniej. Podział ten tym różni się od podziału z 293 roku, że od tego czasu już nigdy jeden władca nie panował nad całym imperium rzymskim. W takim ujęciu pierwszym władcą bizantyjskim byłby syn Teodozjusza, Arkadiusz, panujący w latach 395-408. Podobny punkt widzenia prezentuje np. Robert Browning wydanej także w Polsce w biografii cesarza Justyniana Wielkiego, pt. Justynian i Teodora (Warszawa 1977, 1996). Wielu badaczy za początek istnienia cesarstwa uznaje panowanie Justyniana Wielkiego (527-565). Justynian dokonał swoistego podsumowania rzymskości państwa (kodyfikacja prawa w Corpus iuris civilis, zamknięcie Akademii Platońskiej, próby odzyskania dawnych rzymskich ziem, opanowanych przez Wandalów, Ostrogotów i Wizygotów). Za jego panowania rozpoczął się też rozwój pewnych cech uznawanych za bizantyjskie (intensywny rozwój monastycyzmu, dominacja religii w literaturze, kulturze i sztuce, w tym m.in. rozpowszechnienie się budownictwa świątyń kopułowych, itp.). Pogląd na przełomową rolę panowania Justyniana reprezentuje (z pewnymi zastrzeżeniami) np. H. W. Haussig, w monumentalnym opracowaniu pt. Historia kultury bizantyjskiej (Warszawa 1969). Istnieje także pogląd, zgodnie z którym o cesarstwie bizantyjskim można mówić dopiero od panowania cesarza Herakliusza (610-641), który dokonał daleko idących reform (m.in. łacina ustąpiła miejsca grece jako językowi urzędowemu, a władca przybrał grecki tytuł basileus) w znacznym stopniu odchodząc od rzymskich tradycji.